Remembering the war in New Guinea - Interview with Seno Samare

Story bilong Seno Samare (Interview)
(Indigenous perspective)
This interview was conducted by Dr Iwamoto Hiromitsu and transcribed/translated by Pastor Jacob Aramans

Dr Iwamoto: Wanem nem bilong yu?

Samare: Nem bilong mi Seno Samare. Mi bin stap long Siapan. Na mi bin yangpela man yet mi stap long Siapan long navy. Na navy i bin paitim mi. Wanpela Siapan long navy i paitim mi na mi ronowe na mi kam bek ken long ol. Stap nau. Ol i bin lukim gutpela pasin bilong mi na ol i bin kisim mi. Ol i tokim wanpela man. Wanpela bos bilong ol " mipela laikim dispela man bai kam na kukim kaikai bilong mipela". Tasol bos bilong mipela i laik lip (leave). Mi kam na mi kuk long ol Mi stap wantaim ol. Na taim mi kuk long ol na em ol dispela Siapan ya ol man nogut. Man i bikhet, tete tasol bai ol i bilibilim em. Bai ol paitim em. Ol ino save pilai long em. Ol i man nogut. Dispela ol man. So ol i bin lukim mi. Mi wanpela gutpela man bilong ol. Ol i tok wanem mi harim. Ol i tok wanem, maski wok i nogut, wanem kain wok ino orait, ol i tokim mi, mi go. Long wanem mi tu mi pret. Nogut bai ol i wipim mi tu. Long dispela taim na mi stap gut long Siapan. Ol Siapan i lukim gutpela pasin bilong mi, ol i holim pasim mi. Ol ino save lusim mi. Ol ino laikim ol narapela man ikam kukim kaikai bilong ol olgeta taim. Taim mi kuk igo we pinis. Wanem kaikai mi kukim, ol kukim mipela olgeta kaikai. Pik, pis, wanem kapul, wanem sinek, wanem samting, mipela olgeta i kaikai. Mi bin lukim long dispela taim. Taim mipela istap. Tasol lukluk bilong mi tasol long ol narapela man, sapos ol i bikhet Siapan i mekim save long ol. Noken pilai long ol. Em nau olsem na mi bin kisim feelings olsem nogut ol i bagarapim ol, o mekim wanem long ol. Long dispela taim mi bin stap long Siapan em, Kisisang, Hutolwesang, planti arapela man. Nem olsem, taim i longpea pinis na mi no kisim. Em ol dispela Siapan mi bin stap. Hutolwewsang em dispela man Siapan em ol i bin katim em. I bin katim em.

Dr Iwamoto: Stori long em.

Samare: Dispela wanpela Siapan i bin bosim tru ol Saina na ol i bin tok long pinisim ol Saina. Dispela wanpela Siapan, Hutolwesang, ino laik. Na bin lukautim ol gut. Orait wanpela taim nau ol i bin tokim mi na mi go kamap long em nau long daunbilo. Na mi tok, "Nau bai mi kisim yu". Bai yu go antap long hap bilong mipela na bai kam olsem. "Igat tok long yu". Kisim em i kam. Kam istap long hia ol i bin stap daunbilo na ol i bin toktok wantaim. Ol i bin stat toktok wantaim nau ol i stap. Ol i sali ken mi go na go stap long ol dispela Saina. Mi kam bek, mi kisim em nau mipela igo antap long bush antap tasol ya. Na ol Siapan ol i stap long bush. Ol i bin wokim ol wantaim long ol guards. Ol i stap. Taim ol i bin kiaim em i go nau ol i bin stap long haus. Ol i bin salim tok i go lon Commander, man bilong katim nek. Emi bin kmp nu long mipela antap. Taim em i bin lamap long mipela nau, mipela i stap nau na mi no save bai ol i katim dispela Hutolwesang. Mi bin tok olsem. Mi kukim kaikai tasol bilong ol. Ol kakaruk, fish, pig. Mi ino save bai ol katim dispela Hutolwesang, long wanem em i bin lukautim gut ol Siapan na ol Saina. Mipela i stap. Kirap nogut ol i kisim dispela Hutolwesang, ol i putim wanpela box autsait na ol i tokim em igo sanap na em i sanap. Na mi bel bilong mi pas. Mi no sanap. Ol i tokim ol guards nau ol i kam sanap na mi wok long sanap na mi lukim. Ol i kam na ol i sanap na ol i kisim naip nau. Ol rifle bilong ol na mi lukim. Em wanem samting? Mi lukim nau dispela man i go daun kisim wanpela Siapan. Na bai kam na ktim nek em, Hutolwesang. Antap tasol. Em i katim pinis ol i karim em na putim em antap long box long bush tasol olsem. Ol i kapsaitim bensin antap lomg em. Ol i laitim dispela Siaoan nau. Ol i laitim pinis, ol i salim toktok go long, bush long brata bilong em. Dispela wanpela Siapan. Mi bin stap long Siapan long dispela taim. Mi lukim wankain pasin olsem Siapan i wokim. Ol dispela man nogut. Ino ol gutpela ol man. Bikhet liklik em nau tasol bai ol i stat paitim long lek bilong yu i kam antap hia, igo daun, pundaun yu dai. Man tru ya. Ol dispela man ya.

Dr Iwamoto: Ol Kambeka i kisim meri bilong yupela?

Samare: Sampela taim ol i kam kisim meri bilong mipela. Ol i kisim meri biong mipela. Ol i save kam na kisim ol i kam long kalabus.Long ol ples. Sakamsakol wantaim ol, ol i kalabusim ol.

Dr Iwamoto : Yu save hamaspela meri igo long Kambeka olsem?

Samare: Imas olsem planti meri. Mi i no inap long kauntim. Planti meri i kam long Kambeka. Olsem ol meri i pret, a? Kambeka i kisim ol, ol i pret. Ol i bikhet Kambeka bai ino ken pilai long ol.

Dr Iwamoto: Ol dispela meri i bilong wanem ples?

Samare: Long ol ples nabaut igo. Ol olsem mipela kolim Lili, Okera.

Dr Iwamoto: So yu kisim inap kaikai long ol Japnese?

Samare: Mi kaikai, mi kukim kaikai wantaim ol Siapan. Mi pulap gut. Ino gat samting long em. Mipela i pulap gut. Mipela i stap hamamas wantaim, toktok wantaim. Ol ino save bagarapim mi. Long wanem ol i lukim pasin bilong mi long harim tok long wokim wanem. Ol i ken tokim mi long go we mi ken go. Mi ken go long bush na kisim kaikai. Mi ken go ol i save gutpela tru long mi. Ol i save hamamas long mi. Ol ino save kros long mi. Long wanem mi ssave harim gut toktok bilong ol. Igo, igo we i pinis.

Dr Iwamoto: Yu gat moa stori?

Samare: Olgeta hap bilong mipela long taim bilong Siapan, ol i stat wokim garden long hap antap long station igo pinis long hap. Ol i wokim ol kaikai. Na dispela taim mipela olgeta ples hia, ol ino save hangre. Siapan i wokim kaikai. Ol man i wokim kaikai. Na igo inap tru autsait. Ol bush hia olgeta ol Siapan i wokim kaikai long em. Ol tokim mipela igo wokim ol garden nambaut. Ol i gutpela man tasol Kambeka tasol em ol dispela man.

Dr Iwamoto: Man meri bilong yupela i kisim planti kaikai long Japanese?

Samare: Ol manmeri i kisim kaikai. Planti kaikai moa.

Dr Iwamoto: Mi askim gen. Em tasol?

Samare: Olsem lukluk bilong mi long pasin bilong Siapan olsem, ol i wokim wanem kain. Wanpela singsing bilong Siapan tasol mi save long em:
Uti--ti tonaite. Nau mi tung long yu Kepa. Mi na kava yu
Tatari na--te Uta ute--bato
Katuka neru. Ya!

Dr Iwamoto: Em i gutpela. Gutpela.

Samare: Singsing bilong Siapan ya.

Dr Iwamoto: Ol i tok wanem?

Samare: Mi ino save tok Siapan. Tru sampela tok tasol mipela i savelong em. Yasing. Olsem ol i kolim kokonas long Yasin. Yasing motokoi. Ol i tok long Siapan.

Dr Iwamoto: Yu go long School bilong Japanese?

Samare: Mi ino go long school bilong Siapan. Mi stap kuk tasol. Tasol mi save harim tasol ol i save toktok long em.

Dr Iwamoto: O.K. Gutpela. Em tasol?

Samare: Em tasol.

Dr Iwamoto: O.K. Thankyou turu papa. Gutpela stori. Thankyou.

Samare: Thankyou.

Samare: Mi laik stori long taim bilong Siapan. Taim mipela i yaangpela man yet mipela i harim Siapan wantaim English olsm igat wo bai kamap. Mipela i wok long pilai long rot. Mipela i harim Siapan i kamap pinis long Kavieng. Ol Siapan i bin kamap pinis long Kavieng. Mipela iwok long pilai long rot. Mipela i bin stap. Mipela i harim ol masin bilong kar bilong Siapan i wok long karai. Mipela i kirap nogut. Wanpela kar bilong Siapan ikam hariap. Mipela i stap mipela i guria nau. Wo nau i kamap. Wo kamap nau ya. Ol Siapan ol i putim pinis ol bainet antap long ol rifle bilong ol. Ol i sindaun long kar. Mipela i lukluk narapela i kam. Na dispela taim kar i ron ol Siapan i kamap hia ating wantausen kar o hamas kar. Ibin ron long Kavieng igo olgeta long Namatanai. Taim ol igo pinisim long Namatanai ol i sindaun bek bilong kam bek nau na sidaun igo long ol ples nau. Ol ino ken pilai. Ol i kirap na sampela nau i wok long kam hia. Sampela i stap Luburua. Sampela stap igo autsait. Orait mipela i stap na mi nau i bin stap, ol i bin kisim mi. Wanpela man i bin kisim mi na mipela i go daun. Wanpela toktok i kam long Kosuloke, peles klostu long Kavieng. Orait mipela i bin go nau na mipela i go stap na wanpela man missionary bilong Palawe i bin kisim mi na mitupela igo. Dispela taim mitupela i bin gallas na ol Siapan i wok long kam long reef. Na mi wokabaut long reef na man i gallas. Mipela igo na mitupela i lukluk, ol balus bilong army i kam. Kam na ol i sut long ol gan bilong ol. Ol i sutim ol Siapan nau. Mi hait klostu long ston long solwara. Taim ol i sut long ol dispela gan ikam ol Siapan i wok long pundaun idai. Sampela ol ii pundaun dai, sampela ol i kisim kam igo. Ol ino ronowe. Igo pinis, balus igo. Sampela i karim ol dispela Siapan. Ol putim ol long box na ol putim ol antap, kisim bensin kapsaitim antap long palang long nambis, laitim bensin ol i lait. Mitupela igo, mitupela antap long narapela plantation. Mitupela i wokabaut i kam. Wokabaut ikam, mitupela ikam sanap long ol guard. Ol guard long rot. Ol i save istap was long ol Siapan. Mitupela i sanap na ol i wok long kaikai na wanpela man ibin wokabaut ikam na em i bin kaikai buai. Siapan i lukim em ikam. Kam tasol putim wanpela traipela dat long ha bilong em na kapsaitim wara igo. Siapan ya putim wara ya em i go pinis, narapela Siapan kam tromoi tokim man ya, "Ronowe" Mitupela ikam, mipela istap. Mipela i kukim pis long palang. Kukim pis, pis ino tan mitupela istap. Ol Siapan istap. Planti Siapan. San igo daun mieplela i stap. Ol i tokim mi, "Ai yu go katim lip bilong banana long putim long bed" Taim mi go, mi go katim lip bilong banana. Mi katim wan, tu, tri, wanpela masta ibin opim dispela banana ya, ol lip bilong em i hangamap. Mi opim dispela lip banana ya mi lukim em, mi pret. "Hey" Mi tromoi naip. Mi ronowe. Mi go tokim dispela man, "Wanpela man istap ya" Em i tok," Noken toktok" Mipela i kam em igo kisim em. Mipela ikam wokim bed na mipela i kaikai wantaim dispela man. Dispela masta.

Dr Iwamoto: Wanem nem bilong em?

Samare: Mi ino save long nem bilong em. Ating America or m ino save.

Dr Iwamoto: America?

Samare: America or mi no save long dispela masta tu.

Dr Iwamoto: Em i Japanese?

Samare: Ating? Mi igo nau na mi kaikai, kaikai wantaim mipela i silip nau, bik moning dispela masta i bin kisim dispela missionary bilong Palange bilong Tolai na tupela ibin ronowe pinis. Tupela i ronowe. Mipela i kamap long moning, tupela ino stap. Orait mitupela nau kam bek ken long ples. Kam bek long ples na mi bin kam wok long navy daun bilo na nek bilong mi insait igat soa. Na mi save wok na soa save pen na mi save sindaun aninit long wanpela traipela pikus. Siapan i lukim mi pinis. Kam wok liklik igo, go sindaun ken. Siaapan ikam tasol mekim save long mi, paitim mi nau. Paitim mi, mi ronowe. Mi go wok long ol arapela kembeka istap autsait. Wanpela masta i kisim mi nau bilong kuk nau. Nem bilong masta ya, Siapan ya, Kisisang. Em ibin kisim mi na mi go stap kuk long em.

Dr Iwamoto: Nem bilong em?

Samare: Kisisang. Orait nau mi stap yet na em i stap ya. Tit buruk. Na mi go na mi kuk long em. Ol dispela masta ya ol ino save kros long mi. Nogat. Long wanem ol i tokim mi, mi tok orait tasol. Tokim mi go we, or kisim wanem. Ol ino save kros long mi. Ol gutpela masta. Orait mi stap na wanpela taim ol i bin kilim wanpela traipela snek. Dispela snek i laik kam insait long haus bilong Kisisang i pilim em na i kirap. Taim em i kisim torch na i sut, snek istap pinis klostu long em. Na kisim riffle tasol na sutim tasol. Sutim em long sevenpela katres. Na dispela snek i dai. Ino liklik. Mi bin kam longwe yet, ol i tikwe skin bilong em pinis na ol i raunim pinis istap. Ol ikam na ol i tok, "Seno, yu kisim dispela snek, dispela bist (beast) yu go givim navy. Tit bruk. Na dispela hap bai yu go ken long bikman bilong kembeka". Mi kam ken long navy, mi kam antap. Mi kam antap mi lukim wanpela man i sindaun antap. Ol i bin sigirapim drai (coconut) i pulap tru dispela taim. Na i bin sigirapim drai i pulap, em i wok long kaikai. Taim em i lukim mi na i tok, "ai, brata, yu go we?." Mi bekim na tok, "mi go givim samting bilong Siapan".

Dr Iwamoto: Snek?

Samare: Yes. Man ya em Kunak. Wanpela wekpos (workforce) bilong Medin. Orait mi kam daun. Em i lukim mi na i wari. Kam daun, mi sanap long hia. Mi askim em, "ai bai mi lusim ol samting long we?". Em i tok: "yu go insait long bos na givim em". Taim mi kam insait, em i sindaun long hia. Em i kirap nogut. "Pis bilong mi?". Mi tok: "yes em bilong yu". Na em: "oh, gutpela man, gutpela man". Em dispela man sindaun ya, ino save wokabaut. Ol isave karim em tasol. Em bos. Kam na mi sanap. Mi sanap na mi lukim wanpela wekpos bilong autsait long Fotmila. Em ol dispela polis bilong Kembeka, ol isave trik long toktok. Na em i sanap hia na ol i wok long trikim em. Na polis ya i tok, " oh, mi ino wokim. mi ino lukim". Taim man ya i les nau, na i tok, " oh, mi giaman long en". Em ol i pulim em ikam nau tromoi em klostu long ston. Ol i kikim em. Paitim em. Bikman pinis. Na mi wok long sanap na mi lukim em na aiwara ikam daun long ai bilong mi na mi sanap na mi lukim tripela man ol i bin autim ol ya. Ol ikam go pinis na ol i autim ol igo sanap autsait. Orait ol i bin kisim tripela igo long saksak na ol i katim ol. Mi sanap, mi kirap na mi go. Mi go long ples. Mi go. Mi ron ikam antap long rot. Mi laik kamap long rot, wanpela polis bilong Kembeka i bihainim mi. Igo na tok, "ai, yu kam bek" Mi sanap. "Olsem wanem? Nambawan itok bai yu go bek long em na bai yu gat kot- liklik". Mi askim, "long wanem?". "Taim yu lukim bikman ol i bin kilim em, na wara ikam daun long ai bilong mi". Mi tokim em, "gutpela". " Bai mitupela igo bek tasol mi tok sori long yu, bai mitupela igo bek long masta bilong mi pastaim na tok klia long em. Long Kisisang na bai mi kam bek long kot". Mitupela i bin go. Igo long ples. Mitupela igo daun. Polisman i bihain long mi. Mi go na mi kliaim long Kisisang. "Seno wanem" "Wanpela polis ilaik kisim mi. Polis bilong Kembeka". "Bilong wanem?" "Aiwara ikam daun long ai bilong mi long wanpela bikman bilong mi i bin paitim". "Oh. Na polis istap we?" "Em stap" "Tokim em ikam". Polis ya ikam kliaim long Kisisang, "mi laik kisim boi bilong yu igo long kot". "Wanem kot" "Husait i tokim yu kam kisim?" "Bos. Commander i tok bai mi kam kisim". Em Kisisang kirap na toktok hat. "Commander i tok. Mi no save". Kisisang kirap tokim wanpela man holim pasim em na mekim save long em. Paitim em pundaun hap dai na ol i karim em igo long rot. Karim em ikam long Kembeka. Bihain long mipela, Lukuruma. Ino gat wanpela man ol i kilim em. Ol i katim nek bilong em. Nogat. Nogat. Long wanem ol dispela Siapan ol i lukautim mipela. Dispela Kisisang istap long Lukuruma na navy ya, tit bruk stap ya. Ol man nambaut ikam daun, kam olsem, kam we, ol i kilim ol. Mipela nogat. Mipela ol ino kilim mipela. Na pasin bilong polisman bilong Kembeka, ol isave igo giaman toktok. Igo painim yumi planti na itok, "o, mi ino laikim Siapan ya. Mi laikim English ikam, America ikam kilim ol. Sapos mipela itok olsem". Hey , i tru ya. Em bai kisim mipela ikam bilong katim mipela tasol. Em i save giaman toktok. Dispela polis. Mipela istap. Ol i bin pasim papa bilong mi. Taim ol ibin lukim dispela shoe bilong ol Siapan, ol igo pasim papa bilong mi. Ol igo paitim em long nambis. Ol i pasim em. Ol i pulim em kam long rot, paitim em na kikim em. Ol i tokim masta bilong mi Kisisang olsem papa bilong mi ol i pasim em na kilim em.Kisisang i tok, "orait, yumi igo long rot na wetim ol. "Mipela ikam long rot. Mipela i wetim ol. Mi krosim ol dispela polisman. "Bilong wanem yupela i pasim papa bilong mi? " Ol ikam. Ol i paitim mi Ol i pasim mi. Kisisang i hait wantaim sampela man. Kisisang kirap na tok, "kaikai nogat. Yu paitim pinis boi bilong mi". Siapan ikam paitim ol dispela man. Ol i kisim kar igo karim ol ikam. Long dispela taim bilong wo mipela isave wokabaut long nait long lukluk long ol enemi ol ikam. Tasol mipela ino save mekim olsem bai mipela i bagarapim ol nambaut. Nogat. Mipela i lukluk tasol long ol Siapan i wokabaut long nambis, ol igo we. Ol i wokabaut igo long narapela hap. Dispela peles bilong mipela arere long station ikam iog autsait long station, ol Siapan i wokim garden igo. Ol ino sot. Mipela ino sot long kaikai. Wanem kain peles we, ol ikam kisim kaikai. Ol man istap nambaut ol ino save wanem samting Siapan i wokim. Kembeka i wokim. Nogat. Ol ino save. Ol ino lukim. Tasol mi lukim. Peles ya, taim ol i kisim man, ol ikam na kalabusim ol. Ol istap long ples igat wara long dispela hap. Ol i bin kalabusim ol hia. Ol isave silip long peles i wey tasol. Igat wara. Ol Siapan i mekim save long ol kain man. Tasol ol dispela man i bin kam na kalabus hia. Taim ol i kalabus hia, ol i wok long stap. Em dispela man. Planti man ol i kilim ol pinis. Ol isave kisim ol igo stap. Taim nau ol i wok long stap hia na ol man ol i katim ol pinis na tupela man i wok long stap long kalabus. Wanpela man bilong Munuai mi ino bin save gut long nem bilong en. John Moap. Tupela istap kalabus. Na man ya i wok long silip na bik moning, gutpela san i kamap, em i wok long lukluk nambaut. Na taim em i lukluk igo, em i lukim lait bilong san i wok long lait ikam insait long hul bilong ston long dispela hap. Na i bin kirap na i tokim narapela ya, "ai bai mitupela ronowe". Narapela itok, "mi noken ronowe. Mi pret ya". Ol i bin stap tutak na ol i bin bihainim dispela ston igo na lukim dispela bikhet long mun ikam tu na i lait igo insait na em i lukim na tok, "bai mi traim go antap". Go antap na igo, igo na em igo aut nau. Taim em igo aut pinis, i wokabaut nau. Narapela istap. Em igo na kamap long hap bilong em. Peles bilong em long Bon. Orait narapela i wok long stap na em idai. Taim ol i lukim em dai, ol i kisim dispela tupela man, ol igo na katim tupela. Wanpela ol igo planim antap ya. Narapela ol igo planim hia. Ol igo planim tupela long dispela hap. Ol i karim liklik ol tasol, ol i kisim tupela tromoi ol igo insait na liklik graun igo. Ating dok i kaikai tupela. Dispela tupela man long dispela ples. Dispela taim wo istap olsem na taim dispela wo ikamap, ol man ino save bikhet. Man i bikhet liklik, em tasol. Man i bikhet liklik, paitim em. Long dispela taim wo i kamap. Mipela sampela nau i pret long pasin bilong Siapan. Ol ikamap, pig bilong mipela, kakaruk bilong mipela istap long ai bilong ol, ol Siapan ikam tasol katim. Mipela ibin pretim ol na sampela i bin stap long ol bush. Mipela istap long bush. Mipela ino save kam. Mipela i pretim pasin bilong ol Siapan. Turu, long mipela long Lukuruma, nogat wanpela i bagarap. Long wanem tupela Siapan istap. Mipela istap na ol i bin tokim mi, "nau Seno, bai yu go long peles bilong Hutolwesang. Na yu lukim em na yu tokim em bai em mas kam". Masta bilong mi ibin tokim mi na mi go. Mi go na wanpela China, em ibin sanderi long dispela hap. Igo na tok, "ai, yu laik go we?". Mi tok, "mi go lukim Hutolwesang."Kam kalapim taxi bilong mi pastaim". Mi tok, "ai, bai masta bilong mi kam paitim mi ya". Em i strong. Taim mi go stap long as bilong kokonas, masta bilong mi kamap. "Ai mekim wanem? Seno, mekim wanem?" Em China itok, "mitupela bai go olsem". Em ino paitim China ya. Mi go tokim Hutolwesang, "long apinun bai yu kam". Bai mi redim hotwara bilong yu long ai bilong wara bilong mi. Mi kam na redim wara bilong em, na mi stap. Em i kamap long mi na mi wok long kukim kaikai. Mipela kukim pinis ol kakaruk long bush. Long ol lain bilong ol long bush na mi kam daun na putim hotwara na mi kukim sampela kaikai. Kukim kaikai na em ikamap. Kam waswas pinis na bilas. Em i tok, "orait Seno, mitupela igo" Mipela ikam antap nau. Mi tupela go na mitupela istap. Mi lukluk em wanpela Siapan igat longpela knife ikam nau. Igo na mipela istap liklik, ol i toktok long Siapan tokples nau. Ol guard i sanap na putim bainat long het bilong em ya. Ol i stat karim dispela man, Hutolwesang igo na sanap long first. Dispela Siapan i kirap na igo stap. Kirap na wok long roon ikam na giamanim Hutolwesang, kirap igo bek ken. Igo stap. Kirap ken ron i kam ken na giamanim em. Namba tu taim igo, namba tri taim igo kam tasol tromoi knife. Katim nek. Het bilong Hutolwesang i pundaun. Em i wok long kalap. Mi sanap na mi no toktok. Ol i kirap. Ino pundaun kwik. Em dispela masta. Siapan ken kisim bainat putim hia. Hutolwesang igo daun. Het bilong em istap i silip istap. Ol i karim na ol ikam putim antap long ples. Ol i kisim bensin, kapsaitim antap long em na laitim. Em i paia. Mipela kirap kam daun na mipela i wokabaut igo singsing long Lubudua. Brata bilong em i karai go lukim em. Liklik hap em ino paia. Ol igo planim long hap bilong mi. Taim ol i laik katim em na ol i laik katim ol Saina, em i strong tru. Ino laik bai katim ol Saina. Dispela taim bilong wo i kamap, em strongpela taim tru. Ol man ino save bikhet. Ino inap. Bai man ino ken bikhet. Man i bikhet, Siapan i mekim save paitim em. Hangamapim em antap long diwai, raunim em igo, ikam, paitim em. Ikam bek paitim. Siapan mekim save tru long dispela ol man long dispela taim. Ples i pulap long ol man bilong kalabus. Merii na man. Ol ples igo daun ino lukim tumas ples bilong katim ol man. Mipela yet i save lukim dispela ples bilong katim ol man. Sapos wanpela Siapan i koros long mi, mi kamap long Kisisang bai em i korosim dispela Siapan. Long wanem mi gutpela man bilong em. Mi save harim tok. Dispela hap bilong ston ol i wokim bridge long em igo daun igo. Wara hia, bridge bilong em istap daun bilo. Ol man ikam lukluk. Ol man ikam sindaun long em. Ol ino save kisim gutpela kaikai. Ol tromoi nating kaikai bilong ol igo insait long graun na ol i kaikai. Ol planti man ino kamap gut, ol i dai nating long dispela taim.

Dr Iwamoto: Em tasol?

Samare: Mipela i bin stap long ples na taim ol man ikam long pait, ol bikman na bikmeri bilong mipela, ol igo insait long hul bilong ston. Ol wo ships istap long solwara. Ol ibin sut long ol. Sampela ol i kisim bagarap long nambis. Ol sabmarin ibin sut long gan long ol. Mipela ino save stap gut. Sampela bilong mipela i kirap pret na mipela igo long bush. Igo stap long maunten.

Dr Iwamoto: Dispela sabmarin i bilong Japanese or America?

Samare: Dispela sabmarin i bilong ol America. Ibin sanap na wok long sut long ol wo ships. Ol Manuai. Mipela sampela i pret na mipela isave stap long skul na ol isave, Siapan isave soim mipela long sampela liklik singsing.

Dr Iwamoto: Oh, yu go long skul tu?

Samare: Mi no skul tumas. Mi go skul tasol mi ronowe.

Dr Iwamoto: Yu go long skul?

Samare: Yes, skul bilong Siapan ibin stap hia.

Dr Iwamoto: Hamaspela wik yu go long skul?

Samare: Ino longtaim tumas. Mipela skul na mipela pret tu. Long wanem pasin bilong Siapan ino orait tumas. Wanpela singsing ol i singsing olsem:

Inotete tonaite
Nau mi ting long yu kepa
Mi na kava yu
Totori nate
Uta utuke batu
Katuka naru.

Dr Iwamoto: Hamaspela pikini igo long dispela skul?

Samare: Planti. Planti pikini ol igo long skul.

Dr Iwamoto: Hamaspela? Ten? Twenty?

Samare: Mi ino kauntim.

Dr Iwamoto: Hundred?

Samare: Planti. I olsem imas hundred samting. Ol liklik meri na ol mangi. Ol istap long dispela skul. Sampela ol i pret long ol Siapan. Ol igo skul tasol, ol i kirap, ol i ronowe. Isave igo ken long ples. Ol isave soim mipela long ol singsing. Planti tasol mi lusim tingting pinis. Mi stap longtaim na mi lusim pinis. Wo i pinis na ol balus i ron nau bilong tromoi ol pepa igo nambaut long ol ples. I tok wo i pinis nau. Wo pinis na mipela i kambek long ples. Nau, tete mipela istap hamamas. Long wanem wo i pinis.

Dr Iwamoto: Gutpela.

---- THE END----



This page was last updated on 1 June 2004.
Visit the Australia-Japan Research Project XXXAbout the project and using the website Print version of this page Visit Art Direction Visit the Toyota Foundation Academic entry guided tour Schools entry guided tour General entry guided tour Contact the project Visit related sites Study original historical documents Refer to academic articles on key topics Read interviews with those who were there Read papers presented at our international symposium See maps of the region and campaigns Meet individuals and hear their stories Find answers to common questions about the war in New Guinea Learn about the major campaigns in the war Browse photographs and artworks Explore key aspects of the war through contributed theme pages