Remembering the war in New Guinea - Interview with John Paleu

Story bilong John Paleu (Interview)
(Indigenous perspective)
This interview was conducted by Dr Iwamoto Hiromitsu and transcribed/translated by Pastor Jacob Aramans

John: Nem bilong mi John Paleu. Mi bilong ples Gari. Mi nau lusim ples Gari na nau mi ikam istap long Bowat em ples bilong mama bilong mi. Krismas bilong mi, em mi bin bon long Novemba 5 1932.

Mi nau bai stat long stori long olsem; taim mi bin istap em Japaniss ibin kamap. Papa bilong em olsem wanpela pasta/katekis na ikam istap long Bowat na wok misin long hap. Na long disspela taim wo kamap. Na wanpela moning em na mi , tupela igo putim bilong igo antap. Taim mitupela putim bilag igo antap ol America tromoi wanpela bom kam daun na brukim wanpela sait bilong haus lotu. Papa i putim han na mitupela i pudaun igi daun long graun na slip. Taim balus igo pinis mitupela i kirap na ronowe igo long bus na long apinon mipela ikam back na istap.

Orait papa igo stretim olgeta samting bilong misin pinis na kisim ki na mipela ronowe igo long Bowat. Mipela istap sampela de bihain mipela igo long Liab. Taim mipela istap long Liab nau, papa i kamap olsem wanpela tisa. Na em i wok long tisim ol pikinini long Liab long skul bilong tokples Siapan. Em i wok long soim ol istap inap long wanpela mun. Na bihain em tokim ol olsem, yupela istap mi bai igo bek long Bowat. Nogut sampela haus bilong ol mission i bagarap. Em i was long samting istap. Taim em i kamap bek long Boat em stretim olgeta samting pinis na istap, em nau ol Japanese ikamap.

Taim ol ikamap ol i askim Kristo istap. Ol tok, yes Kristo istap antap. Nau ol Japanese ikam nau tokim papa long givim ol long ki. Em ino givim ol ki em nau ol paitim em. Ol tokim em long long lindaun, tupela soldias i holim leks bilong em na putim diwai long leks bilong papa bilong mi na ol i laik paitim em. Orait wanpela man ikam na tokim em long givim kis igo long ol, nogut ol paitim yu. Em nau em i kisim kis na givim ol. Ol opim doa long ol haus bilong ol misin na brukim stoa na kisim ol samting na go bek long hap bilong Japan. Nau ol go bek long Lorengau. Mipela istap tupela moa dei bihain. Na papa i tok yumi go long Blak. Em nau mipela i ron wei long Blak. Go stap na papa wok long skul gen. Em i skulim ol man ya long tok blong Japan i tisim ol go na dispela taim nau wo i kamap gen. Ol America kam gen na tromoi bo gen sutim planti man olsem na mipela mas ronowei igo long bus. Na mipela ron igo long bus istap samting olsem wanpela mun long dispela hap. Orait na bihain nau mipela i tanim rot go antap kamap long highway. Mipela i bihainim rot igo long highway na mipela i silip wantaim marit man wantaim meri bilong em. Long moning mipela i wokabaut igo long ples bilong papa long Murau. Orait miepla go nau go stret long bus na painim wanpela ston na mipela stap lon en wanpela cav mipela istap long cav mipela i stap long cav samting olsem wanpela wik. Na narapela man ikam na tokim papa olsem mipela mas go long narapela hol gen. Na dispela cav larim istap mipela igo stap long dispela cav inap olsem 3 pela wiks i pinis na namba 4 wiks na call ikam bek na ol tok mipela imas lusim dispela gen na go long ples. Ol Ameriac i kam na painim Japan nau long bus. Nau ol Luluwai i sigautim mipela wantaim ol polis nau na mipela kam aut.

Mipela kam silip long peles long Monrau. Na seken dei mipela wokabaut igo. Mipela laik go nau papa i lukim 300 Japanese ol Amerika i sutim ol long rot kup. Nem blong dispela ples Kup, papa i salim mama na mi yet na wantaim narapela brata na ol man mipela kam long Nambis. Na taim mipela ikam. Mi tu mi krai long papa na mii go hait istap wok long lukim. Em wokim hol na (planim) bai pulim ol Japan na mama tasol go pinis long nambis na mi stap taim. Em wok dispela wok pinis i kamapim ol Japan putim ol igo long hol pinis orait na em i kam bek nau kisim mi na mipela kam kisim mi na mipela kam long nambis.

Taim mipela kamap ol soldia blong America ikam daun long bas, ol wokabaut gen kam antap. Na mipela stap na ol i tilim ol kaikai ol meri kam givim long ol kanaka long kaikai. Em nau stori blong mi em bai inap olsem tasol. Em long ples ol i kolim Ramalmal long Soi. Em dispela stori em inap olsem nau.

Dr Iwamoto: Thank yu tru. Mi laik harim moa long skul. Yu go long skul bilong Japanese all amaspela pikinini igo long dispela skul oh amas pela bikman.

John: Mi lukim ol bikman em ol planti samting olsem 3pela ten o forty samting. Ol interest long go long dispela skul papa i soim ol long tok Japan na tok pisin tu na ol wok long lainim dispela skul. "Orait wanpela tisa istap tasol". Tisa em wanpela tisa blong Japan em i middle age namel man. Ino yangpela tumas wantaim papa bilong mi ol istap long hap long tisim ol man. Yes ol Japanese i wokim dispela skul na papa i olsem pasta o katakis ol kisim em tu long stap wantaim ol lon lanim tu. Papa nem bilong em Mikel. Dispela taim nogat man i save long rit na rait papa bilong mi bin katakis i save lon rit na rait so ol Japanese i usim papa.

1944, em dispela taim ol Japan istap pinis long Manus. Ol sindaun long Lorengau, Lombrum. Momote ol wok long wokim wok long peles balus. Em wanpela peles balus i stap hia liklik blong ol liklik balus wan engine orait narapela istap long Mograng na bikpela long Momote na olgeta man long Manus save kam mekim wok long hia bai ol redim peles balus bai balus bilong Japan bai kam land, na i pait long America.

Orait ol i mekim wok na long same taim yet ol America ikam na ol wokim o bomim ol ples nau ol man go nambaut. Taim mipela istap long hia em boom i olsem istap klostu tasol balus isave ron ikam go olgeta long hap balus i ron long Momote ikam long Lorengau bai go olgeta long ya. Na go long olgeta long Sandaun olsem long Wes Iran bihain bai ol tanim kam bek. Ol balus bilong America, ol Japan tu i wok long sutim ol America. Sutim ol balus sapos ol i fly tambelow long gun bilong ol na mipela i harim gun i bairap em ples i save guria tu long wanem balus tu i ron antap na gun bairap na bom i pundaun na ples i olsem i wok sek. Olsem i bikpela samting ah? Yeh tasol dispela wi i kamap long Manus em mipela olgeta man long Manus i klia long dispela wo. Mipela save Japan istap bai igat wo. Tasol wanem samting tru dispela pait, em pait bilong ol yet. Ol America yet wantaim ol Japanese tupela wok long pait tasol mipela i boret long wanem nogat bai gun i kam bai sutim mipela tu, planti man tu idai.

Dr Iwamoto: Bihain long woa i pinis, yupela i kisim compensation long Australia?

John: Long wanpela ailan long sait ya ol kisim. Em long ailan long Pitilu ol i kisim na long Mukarem tu ol i kisim. Em long ol pleses wei ol boms ibin bagarapim na tu ol pleses wei ol American soldias na Japanese soldias istap na pait long en em ol i kisim compensation na ino olgeta Manus i kisim. Em ol pleses wei ol kisim bagarap.

Na ol man, meri na pikinini hsait idai long wo, em Australia gavman ino tok long peim compensation. Dispela samting em Australia gavman mas luksave long en long wanem em ol idai long taim bilong wo.

Dr Iwamoto: Em gutpela tru, thank yu tru.

John: Welkam na God bless.

---- THE END ----



This page was last updated on 1 June 2004.
Visit the Australia-Japan Research Project XXXAbout the project and using the website Print version of this page Visit Art Direction Visit the Toyota Foundation Academic entry guided tour Schools entry guided tour General entry guided tour Contact the project Visit related sites Study original historical documents Refer to academic articles on key topics Read interviews with those who were there Read papers presented at our international symposium See maps of the region and campaigns Meet individuals and hear their stories Find answers to common questions about the war in New Guinea Learn about the major campaigns in the war Browse photographs and artworks Explore key aspects of the war through contributed theme pages