Remembering the war in New Guinea - Interview with Betuel Panu

Story bilong Betuel Panu (Interview)
(Indigenous perspective)
This interview was conducted by Dr Iwamoto Hiromitsu and transcribed/translated by Pastor Jacob Aramans

Panu: Nau bai yumi harim stori long taim Siapan i bin kamap long ... hia. Nem bilong mi Beteul Panu. Bilong Moap. Mi bin bikpela na pait i kamap long 1942 long Friday. Na mi bin stap yet na lukim ol Japanese ol i kamap. Long nait na ol soldier i bin na banisim taun long Kavieng. Sampela inap long Bulimin na ol i go antap raun. Na sampela balus i sua long hap bilong Simsa na ol i bin kam daun olsem long surikim peles i kam daun. Na ol i kam kamap, kalabusim ol Chinese long ol i noken raun nambaut. Bungim ol. Ol i stap wantaim. Orait mipela i bin stap wantaim nau, ananit long lo bilong Japanese. Olsem mipela i noken ronowe moa. Mipela i stap ananit long lo bilong Japanese. O K bos bilong ol em Minsegu. Em i comander bilong olgeta soldier. Bosim mipela tu ol lain bilong peles wantaim. Orait ol i bin tok antap long mipela long stap bilong mipela, noken bikhet, noken bihainim laik bilong yupela. Mipela i mas stap ananit long lo bilong ol Japanese. Olsem mipela ino ken ronowe moa. Mipela istap aninit long lo bilong Japanese. O.K Bos bilong ol em Minsegu. Em i commander bilong olgeta sodlia. Bosim mipela tu ol man bilong ples wantaim. Orait ol i bin tok antap long mipela long stap bilong mipela, noken bikhet, noken bihainim basin laik bilong yupela. Mipela i mas stap aninit long lo bilong Japanese.

Orait em Minsegu em istap klostu tasol long hap bilong mi long Moap. Em i sindaun antap tasol long hap mountain. Nau haus i stap long em. Na hul bilong em istap tu. Mipela igo na hait long en. Mipela istap igo inap long taim ol Australia na America. Ol i bin kamap ken long pait bek long ol Japanese. Na pait i strong tru na mipela sampela mipela istap aninit yet long ol Japanese. Mipela ino bin ron nambaut. Mipela istap lukluk long ol wanem bom na olgeta samting i wok long pundaun nambaut. Mipela i wokim hul na hait. Na mipela i stap igo sampela mun. Mipela istap aninit long lain bilong ol Japanese. Tasol taim pait igo strong nogut tru, mipela i pret nau. Orait sampela bilong mipela i kirap. Ol igo daun long hap bilong Lolowai. Ol igo stap long hap. Hap bilong hia yet, insait long town.

Kulimin, Oma, Nuso na sampela igo daun long hap klostu long town. Ol Ailan. Olgeta. Ol i bin kirap na ol igo daun long hap long Lowoki. Ol igo hait long hap. Orait dispelaa pait i bin kaam strong nogut tru na ol i bin pait insait long town. Na mipela sampela i kirap go. Mipela i ronowe nambaut. Mipela istap. Mi nau, mi bin kirap long hia long Mongol na mi go long hap bilong papa bilong mi. I tru, mama bilong mi i bilong hia, long Mongol. Na papa bilong mi bilong hap bilong Lugagul. Na mi go stap long hap long Lugagul na mipela i wok aninit long lo bilong Japanese. Katim bush, planim kaikai, redim ol basket kaikai na maket. Wanwan ples, miepla isave lainim kaikai long rot. Bihain kar i kam kisim kam daun long hap bilong ol. Sampela bilong mipela, olsem tenpela man long wanpela peles, tete wanpela. Tumora narapela ken. Long fidim ol lain soldia bilong ol i stap daun bilo. Em samting mi bin lukim long taim bilong pait. Ol Japanese, America na Australia. Ating em tasol.

Dr Iwamoto: Gutpela stori.

Panu: I tru. Sori. Mi bin guriaguria na mi ino bin strongim skul. Long taim pait i bin kamap na skul istap. Olgeta man insait long town. Ol bilong bush i sanap long baksait. Dispela haus ol i kolim Komingtong. Bikpela skul bilong Japanese istap insait long em. Na olgeta man long inap long Mayo, Bulimip, Oma, Mongol, Bagain, Nusa, ol i bin go insait na skul insait long dispela haus. Na dispela skul bilong ol ino bin sanap igo olsem planti yia. Ating i luk olsem wan yia na dispela skul i bin pinis long taim pait i kamap ken. Na mipela i ronowe nambaut. Sampela man ol i kisim tokples Japanese na ol dispela, sampela man ol i bin kisim ol dispela skul, sampela ol i dai pinis. Igat wanwan i stap. Ol i laip yet. Ating em tasol. Samting mi lukim long taim bilong wo.

Na taim yu bin stap, igat sampela man i bin wokim ples balus?

Panu: Yes. Bikpela lain. Sampela ol i lus pinis. Ol i bin singaut long wokim ples balus long balus i kam kamap i tromoi bom na tomora bai ol i go bek. Na ino tomora olsem long san. Long nait. Ol i save wok nait long em. Long san ken balus bai kam bek ken. Dropim bom ken. Bagarapim ken. Long ples balus ya, long antap olsem ol balus i save kam na ol isave tromoi bom long san. Tasol taim bilong wokim dispela ples balus em ol i save wok nait long em. Na ples i tulait ken, balus i kam bagarapim ken. Tromoi bom ken na bagarapim ken. Nait em ples bilong stretim. Orait na balus i laik kam pundaun, bilong ol Japanese igo long hap bilong ol long 3 mile na long san balus i ken ikam bek ken.

Dr Iwamoto: Ol Japanese i givim yupela planti kaikai?

Panu: Yes. Japanese, mi tok olsem, taim ol i bin kamap nupela ol i givim mipela planti kaikai. Long gutpela taim yet. Ino gat wo yet ikam. Pait wantaim Siapan. Na Japanese i lukautim mipela gut long kaikai.

Dr Iwamoto: Ol i tritim yupela gutpela?

Panu: Japanese em i lukautim gut mipela. Tasol pasin bilong ol long dispela samting i bikpela long lo bilong Japanese, ol ino laikim man i stil. Sapos man i stil em bai ol i katim nek bilong em.

Dr Iwamoto: Papa, yu save sampela man bilong Japanese?

Panu: Yes. Sampela olsem bos bilong ol i stap antap long hap bilong mi tasol em Mongol daun bilo na hap mountain antap, em bos bilong ol i sindaun antap.Dispela house bilong wanpela masta ol i kolim Moisungs. Na taim bilong pait i kamap na bos bilong ol Japanese i kam na kisim dispela house. Dispela Commander. Orait dispela commander i kisim dispela house na liklik bos bilong em long kisim toktoklong bringim nambaut long ol ples em nem bilong em ol i kolim Oyabusang.Em i save kisim toktok na bringim nambaut long olgeta village.

- Husait dispela bos? Nem bilong em?

Panu: Oyabusang.

- I save kisim toktok long husait?

Panu: Long nupela commander.

- Yu save long nem bilong em?

Panu: Because ol i save kolim commander tasol na em dispela man em i stap klostu long em. Toktok long em na em i save go aut. Olsem bai i tok long dispela ples long dispela de. Mipela i kamap na i givim toktok long mipela. Dispela lo bai yupela i behainim olsem, long pasin bilong Japanese i laikim.

Dr Iwamoto: O.K. Papa, yu save Kasiro wanpela Japanese?

Panu: Yes. Em tu. Em wanpela bos tu.Long wokabaut long go longwei hap. Long autim sampela tok olsem commander i tok long em.

Dr Iwamoto: Yu save sampela Japanese inap spik long tok pisin?

Panu: Sampela. Ol i save toktok pisin. Ol i bin stap olsem planti mun nau long mipela na ol i save toktok long tok pisin na i kamap klia gut liklik. Sampela ino kisim yet tok pisin.

Dr Iwamoto: Kasiro i save tok pisin?

Panu: Kasiro i save tok pisin. Olsem na ol yusim em long wokabaut long givim ol toktok klia. Wanpela em Minsegu. Em tupela i save tok pisin gut.

Dr Iwamoto: Yu kisim Japanese meri i kam long Kavieng tu?

Panu: Ol Japanese meri em hap bilong ol tu antap tasol. Tupela house pamuk bilong ol Japanese. Orait ol i tilim olsem ol man nating narapela house bilong ol, na bilong ol meri bos em istap antaplong mountain long hapsait. Bilong ol sampela meri bilong bos em ol istap tu antap.Taim pait i kamap strong na ol i bin kisim ol igo aut ken. Na sip i bin painim ol i raitim ret kros long em.

Dr Iwamoto: Ol i doctor?

Panu: Doctor ship. Sea ambulance.Em i kam pikim ol igo.

Dr Iwamoto: Dispela Japanese meri, ol i planti o liklik?

Panu: Ol i planti moa. Ino liklik lain. Bikpela lain moa.

Dr Iwamoto: Ol tenpela o, twentypela o, hundredpela?

Panu: Imas olsem. I luk olsem. Ating inap olsem three hundred o? Planti moa. Long wanem i gat Fopela house ol i wokim. Tripela daun bilo bilong ol namba tu bos na bilong ol private na bilong ol bik bos istap antap long het bilong mountain.Em Fopela. Ol ino isi. Ol planti moa.

Dr Iwamoto: Sampela meri bilong yupela wok long dispela house tu?

Panu: Igat sampela meri. Wanpela man i bosim ol em Ula.Em Ula istap em han bilong bos em wasim ol. Long dispela ol stap long hap.Long hapsait. Wara i kamap long hul ston.

Dr Iwamoto: Bai yu tok klia long wanem pasin ol isave wokim:

Panu: Dispela pasin em ol wokim em ol i stap bilong wetim ol soldier i kam na ol i, taim olsem ol i kam long ol long nait, tulait em ol i karim ol igo wasim ol daun bilo. Orait kisim ol ken na bringim.

Dr Iwamoto: Ol i mekim pasin nogut?

Panu: Yes. Ol i mekim pasin nogut long house. Tasol long wasim ol em igat lain bilong wasim ol.Em dispela man mi kolim Ula, em i bosim dispela sait.

Dr Iwamoto: Sampela meri bilong yupela tu i wok wantaim?

Panu: Yes.Iwok wantaim.

Dr Iwamoto: Yu save hamas pela meri i wok wantaim?

Panu: Ating igat (5) faivpela meri. Ol i wok wantaim. Na ol dispela meri ol dai pinis. Ino gat wanpela istap. Tru,wo pinis ol i bin stap. Tasol nau ol i dai pinis.

Dr Iwamoto: Yu save hamaspela mun ol meri i wok wantaim long dispela house?

Panu: I luk olsem wanpela yia.

Dr Iwamoto: Ol meri i hamamas long wok wantaim ol Japanese?

Panu: Yes. Ol i hamamas. Dispela lo bilong Japanese i strong. Long yu lukim samting yu noken stori. Sapos man i stori nambaut bai ol i mas kilim. Olsem na ol i pret na ol i wok tasol. Ol i wok olsem ol i amamas. Ino gat rong i kamap.

Dr Iwamoto: Ol meri i amamas?

Panu: I hamamas tasol.

Dr Iwamoto: Sapos yu gat moa stori, mi laik harim.

Panu: Wanpela stori mi lusim, a? Long hia, long hap bilong mipela. Em garden i inap tru long hap. Long hapsait. Dispela hap em i garden olgeta iog inap long hap. Japanese i planim kaukau.

Dr Iwamoto: Bikpela garden?

Panu: Yes. Bikpela garden. Dispela hap antap em olgeta ol i wok long em. Sampela lip kaukau bilong Japanese em istap yet. Ino dai yet. Ol i save katim na em i grow. I tru demdem i kam pulap long hia. Ol i karim long glove. Bilong kaikai. Tasol long nait nau ol i wokabaut nambaut long dram na pundaun na insait long bush bilong mipela i bagarap olgeta. I pulap long demdem. Ol isave kaikai lip banana. Ol i lukim lip banana ya stik nating istap. Ol lip i pinis. Ol i kaikai. Taim wo i pinis, yumi ino inap wokabout long ples. Demdem tasol istap. Tasol gut taim nau, ol i kisim marasin i luk olsem yelo. Mipela igo mekim garden na mipela i save kapsaitim. I olsem kambang. Kapsaitim igo na yu wokim garden. Na olgeta demdem i kam, ikam pas tasol hia. Em bai i stap tasol hia igo i sting tasol bai ino kaikai garden bilong yu. Sampela ino inap long baim dispela marasin. Ol i wokim igo na long moning tasol ol i kisim hap diwai igo tasol na paitim ol. Em nau inogat, i pinis. Liklik tasol istap. Igat liklik istap longwei.

Dr Iwamoto: Yu save sampela singsing Siapan o tokpeles?

Panu: Mi save sampela.

Dr Iwamoto: Inap bai yu singim o yu toktok?

Panu: Mi bai singim dispela bilong maket tasol:
Song:
Yamanusha Mitsi
Misano Mitsi
Mitoriki takomopai noti
o-o-o-o.

Dr Iwamoto: Em gutpela. Em klia. Wanpela Japanese i tisim?

Panu: Yes. Wok long garden. Mipela i save singsing na wok long garden.

Dr Iwamoto: O.K. Thank yu papa. Gutpela. Mi amamas tru.

----- THE END ----



This page was last updated on 1 June 2004.
Visit the Australia-Japan Research Project XXXAbout the project and using the website Print version of this page Visit Art Direction Visit the Toyota Foundation Academic entry guided tour Schools entry guided tour General entry guided tour Contact the project Visit related sites Study original historical documents Refer to academic articles on key topics Read interviews with those who were there Read papers presented at our international symposium See maps of the region and campaigns Meet individuals and hear their stories Find answers to common questions about the war in New Guinea Learn about the major campaigns in the war Browse photographs and artworks Explore key aspects of the war through contributed theme pages