Remembering the war in New Guinea - Interview with Pita Lait

Stori Ikamm long Pita Lait Long Tok Pisin (Interview)
(Indigenous perspective)
This interview was conducted by Dr Iwamoto Hiromitsu and transcribed/translated by Pastor Jacob Aramans

Nem bilong mi em Pita Lait na me ikam long liklik ples Tadis insait long Niu Irelan Provins. Mi nau igat 85 pela krismas. Long dispela taim papa bilong mi ibin istap olsem wanpela misinari na iwok long liklik ples Dim long Wescos eria long Niu Irelan yet na mipela olgeta famili istap long long hap.

Long 1942 mi igo long misin skul long Pinikidu. Na long dispela sem yia em Wol Woa Two ibin stat kamap long hia. Ol Siapan ibin kamap lng hia pastaim na behain na ol igo long Rabaul. Skul long taim bilong woa em igutpela. Wanpela Nevi Komanda, nem blong em Minsebu em igtpela man na em save tokim ol tisas imas aloim mipela long igo long skul. Em ibin givim pepa long ol tisas.

Klosstu long mun Novemba 1942, em nau mipela lukim ol balus bilong ol Amerika na Ostrelia ikamap na pait wantaim ol Japanis soldias long Niu Irelan. Dispela ol balus ol base long wanpela liklik ailan long Musau. Olgeta morning ol kirap kirap ikam tromoi boms na pait waintaim ol Japanis pinis na ol igo bek. Ol isave mekim olsem long 6 kilok long morning igo inap long nait.

Igat sampela kain lait ol isave usim long nait taim ol balus ikam tromoi ol bom. dispela ol save tromoi ikam daun olsem wanpela umbrela. Ol imakim stret target ol tromoi lait na long sem taim ol itromoi bom. So paitino kamap long de tasol nogat long nait tu wantaim. Ol mekim olsem long graun na solwara tu. Ol submarine bilong ol Amerika ol isut long topedos na bagarapim planti ol hauses lon nambis. Na tu ol ikilim planti ol man bilong mipela long ples.

Siapan tu igat submarine na woa balus. Wanpel samting mi lukim befo na ino kamap nau em, balus pait wantaim balus antap long skai. Ol paiarim bullets igo,ikam long tupela. Masin kans istap long sips ol sut igo long ol balus plai antap. Wankain olsem ol blus itromoi bom long ol sip istap long solwara. Na taim sepos bullets ikisim balus em ipundaun. Wankain taim bom ipudaun stret sip em isink igo daun long solwara.

Planti bikpela sip bilong ol Siapan istap long solwara. Ol kagoes, soldias na ol arapela samting bilong pait, igo ikam long taim bilong woa inap long taim pait ipinis.

Taim ol Japanis ibin istap long hia ol ibin statim na introdusim planti liklik los we lo people imas behainim. Nambawan samting em ol isave laikim em pasin bilong harim toktok na nogat bik- head. Sepos man ibikhead em bai ol ikilim em. Wei bilong ol isave kilim man em ol ikatim nek. Sepos man iharim toktok em ol bai kamap gutpela pren tru bilong you.

Wok bilong ol Amerika taim ol ikamap long hia em ol aimim long bagarapim ol bris na rots bilong ol Siapanis. Ol traim long stopim ol Siapanis mov igo het. tasol ol Siapanis ino poret na surik nogat ya. Ol igo het na wokim. Sepos ol Amerika ibagarapim wanpela bris em nau tasol ol bai wokim gen hariap tru.

Planti ol bris Siapan iwokim em ol iwokim long mambu, olsem long ples bilong mi long Tandis na tu long Liba. Sampela taim ol kas iron long bris na ol woa balus ikam long bomim bris, mipela save traim long haitim kars. Mipela save putim laives bilong mipela long risks. Dispela long waniem mipela save poret long ol Siapanis. Taim kar iron long bris mipela save mekim olsem inap taim kar igo kamap long gutpela ples.

Siapanis ol gutpela man bilong wokim katen. Ol ino man bilong les. Taim ol ilaik long wokim katen em wan de wok. Ol katim bus, rausim bibia, klinim na yet planim kru kaikai samting. Ol hatpela man, ol bai kros taim ol givim wok o instrucksen long man na em ino behainim. Em bai ol ipaitim you.

Narapela em ol Siapanis tu em ol man bilong kaikai pis. Taim ol ilaik kaikai pis ol bai igo paitim belo na singautim ol man ikam na tokim long solwara na long rif na panim pis. Ol isave tok strong olsem wanwan man mas ikam bek wantaim pis. Sepos wanpela man ikam bek han nating em bai kisim sampela mekim save. Ol bai paitim em. Wankain sepos ol ilaik kaikai mit, ol bai askim ol man mas kisim ol dok igo long bus na panim abus. Ol imas ikam bek long ples sampela mit samting na givim long ol.

Wei bilong ol Siapanis iredim pik em olsem, taim ol ikisim pik ikam ol katim nek na rausim het bilong en. Na behain ol i rausim skin wantaim gras bilong en igo na ol ikisim mit igo na kukim na kaikai. Taim ol rausim skin na gras mipela save kisim igo kukim skin gras, rausim mit long het na kukim na kaikai.

Wei bilong mipela ol Niu Irelan mipela save kisim pik ikam kukim gras, klinim skin na katim mit wantaim skin, kisim igo kukim na kaaikai.

Taim bilong woa ol Siapanis ikaikai anikain kaikai. Lon waniem olgeta rots bilong saplaim kaikai na ol arapela samting em pas pinis. Sampela taim ol save digim bikpels main rut bilong diwai popo, karim igo wasim gut na klinim skin outside na karim igo usim kain spises ol ikolim Miso kukim gut tru na kaikai.

Youngpela kru mambu em igutpela. Mipela save kisim igo rausim skin, kisim esis bilong skin bilong kokonas, kukim wantaim olsem specises bilong givim taste na tu putim liklik miso igo wantaim em gutpela, na mipela kaikai.

Skul, long taim bilong woa impela skul long tokples Kuanua, em tokples bilong Rabaul. Dispela em long waniem ol Misin ilaikim mipela long skul dispela tokples. Behain mipela igo skul long Kalibi, em skul bilong Siapan long Wescost. Dispela taim em pait iwok long kamap strong nau. Mi lusim skul na ronawe igo long brata bilong mi long Kiabas. Em iwok olsem wanpela misin boi long dispela eria long Kalibi.

Mi istap long kamp bilong mipela, na long nait mipela save lukim ol bikpela sip bilong ol Siapan ikam. Long Kalibi we skul istap long en ol isetim masin bilong wokim biskets. Long antap long liklik mounten ol setim up ol masingun na ol arapela samting bilong pait. Planti ol soldier tru ol ilainim ol long we bilong usim ol samting bilong pait long war long hap.

Sips bilong ol Siapan i sel long Kalibi long panim ol pik. Ol kisim ol planti kain pik na putim ol antap long sip na karim ol igo long kemp bilong ol. Man bilong lukautim haus kuk isave kukim na redim wanpela pik long wanpela de we bai inap long olgeta long kaikai.

Hia long ples bilong mi long Bologum Poin, Siapan isetim na mi tu mi igo long en. Mipela igo skul long sotpela taim tasol pastaim na bikpela woa tru ikamap.

Taim mipela igo skul long skul bilong Siapan, ol tesa lainim mipela long read A B C na tu lainim ol numbas na tu tokples bilong ol Siapan. Mipela amamas tru long lainim ol dispela samting long ol na tu istap wantaim ol. Ol bikinini ikam olsem long Dani, Misi na Kolomubua ol ikam long dispela skul. Mipela lainim ol Siapanis alpabet. Raiting bilong ol Siapan em hat tru na taim mipela laik rite mipela ikeful tru na rait so bai mipela iken isave.

Behain ol Amerika ikam wantaim ol woa balus bilong ol nau confusim mipela. Ol manki ino inap igo long skul nau. Wanpela taim long ples long Bolobina, ol bin tromoi pepa long balus . Dispela letta em ol addressim igo long ol tultul, luluais na ol doctor long ples.

Long taim bilong woa ol isave usim ol piksa long tokim ol man, olsem sepos ol ilaik tokim wanpela man long igo dikim hol ol idrawim piksa bilong man, iholim spade o savol. Sepos ol laikim man long igo panim pis bilong ol orait ol bai drawim man iholim huk. Ol man long ples ol istap ol isave taim ol lukim waniem piksa ol isave pinis, ol igo nau long wokim dispela wok o kisim dispela samting ikam back. Long mi yet, mi lukim olsem dispela kain we bilong toktok o communniket wantaim man.

Long main base bilong ol Siapan long Kalibi, ol kirapim factori o masin bilong wokim smuk o sikaret an ol arapela kaikai samting.

Mipela olgeta iting olsem dispela bikpela Namba Tu Wol Woa em bilong ol Siapan. Taim ol kamap long hia, pasin bilong ol ilsem, ol ilaikim olgeta manmeri mas harim na behainim tok bilong ol. Ol ino laikim ol man long bikhet na sakim tok. Long taim bilong woa ol panim planti hevi. Mipela ol man long ples, iwankain mipela panim planti hevi tru.

Sepos ol Amerika ino ikam wantaim ol woa balus bilong na bomim ol Siapan, ating olgeta samting bai iorait tasol.

Ol Amerika ol isave ikam tromi bom long tripela taim long wanpela de. Long morning, belo na apinon. Ol bikpela opisa bilong ol Siapan wantaim ol soldia na tu mipela ol people long ples ino tingting gut. Mipela olgeta istap wantaim poret. Wanpela samting ol Siapan ino laikim mipela long mekim em long ino gen mekim paia long nait. Tampu tru long mekim paia long nait long wanem sepos ol enemi ilukim paia smok bai ikam bomim mipela.

Wanpela taim mipela igo long Kalibi na sanap long lain na wanpela ack olsem pris, sanap long pulpit na mekim prea. Taim em mekim sampela kain toktok bai mpela lukluk igo long san olsem long direction bilong east. Mi yet ting em kain wei bilong ol Siapan ol save lotu long God bilong ol.

Long olgeta unifom siot bilong ol soldiers long front igat liklik poket. long taim bilong prea, ol soldias iputim han long dispela pokets. Ol askim mipela tu long putim han bilong mipela antap long han bilong ol na hehainim ol. Mipela ino poret long ol long waniem ol kamap gutpela pren bilong mipela. Mi askim wanpela Siapanis, olsem bilong waniem em tok taim yu mekim dispela kain ritual yu kamap nupela Siapanis kristan, so ol gods igen protekim o panisim yu long taim bilong pait.

Mi belif long God o kristeniti tasol long taim bilong woa na lives bilong mipela em inarakain liklik. Long sampela taim ol isave singim ol gutpela ol singsing.

Long 1976, mipela igo long kantri Siapan long wanpela wanpela telikesin wantaim Regional Member bilong mipela long National Palimen,Mr Robet Koas na David Carpenta. Mipela kamap long Osaka na istap long Kainolnabu, igo insait long biktaun Osaka na mipela igo slip long haus bilong wanpela bikman, mea bilong dispela siti.

Insait long laining bilong dispela haus ol bilta iwokim long wanpela kain pepa material we em bai istap longpela taim tru. Mi askim bilong waniem ol usim dispela kain material na ol tok em kain we bilong ol Siapan long wokim haus. Behain mipela igo lUkluk biktaun Hirosima we long taim bilong woa ol Amerika ibin tromoi bikpela bom igat marasin nogut na ibin kilim planti man, meri, pikinnini na tu bakarapim planti samting. Behain mipela igo insait long siti na ol kisim mipela igo lukluk raun long wanpela factori bilong wokim timba na pepa.

Yamamoto, bos bilong dispela factori igivim mipela ol helmet long putim long het protekim na igo insait. Mipela ilukim wei bilong sanap long assembli lain na wok. Mipela ilukim pasin bilong ol long malolo liklik, kaikai na igo kwik long wok. Wei bilong ol long kaikai na wok em mi lukim pinis long taim bilong woa. Hia long Niu Ireland long taim bilong woa ol isave kaaikai planti na hariap. Long taim ol bin wokim road long Wes Cos na igo long Kalus, planti man tru ibin helpim ol long wokim.

Ol soldia iwokabut long Yangoru bus trek. Dispela wod Yangoru em ol soldia save usim olsem sikret mak o simbol long taim bilong. Ol siapanis skout isave usim yangoru rops na stiks na tu ol save katim ol mak na sains long em na sampela taim tu ol ikatim mak long ol diwai long bus long soim ol poroman bilong woniem hap direksen ol igo long en.

Long taim bilong woa ol Siapan igivim ID kats long ol man na ol usim long wokabaut igo long narapela hap plesis. Ol itok mipela mas lukatim gut dispela kat. Sepos man lusim na igo long narapela ples na ol soldia panim yu olsem yu nogat ID, em ol bai ting olsem yu wanpela spai o man luk hait long ol. Na ol igen kotim yu na sepos ol panim rong long yu em bai ol iken kilim yu idai. Long dispela as mipela save kisim ol ID kats bilong mipela long olgeta hap mipla igo long en. Sepos yu ino kisim dispela kat igo wantaim yu em ol bai kolim olsem yu namba ten.

Seim samting taim mipela igo long Osaka na mipela igo insait long wanpela opis nasekurti em istap na mi askim lida bilong mipela bilong waniem sekuriti imekim olsem na em bekim tok olsem, em bilong meksu ol namba ten man ino ken igo insait. Ol man nogut o bikhet man ino ken igo insait. Ol ipanim aut ol igen kisim ol igo long kot.

Dispela seim pasin ol bin wokim long taim bilong woa, long ol man imas igat ID kats wokabaut igo long narapela hap. Sekuriti na long taim bilong woa tu ol itok ol pipol imas behainim ol ruls na ino ken tok giaman.

Long taim bilong woa tu ol tok ol man ino ken wokabaut igo long narapela ples o ailan. Olsem sepos man bilong Tapari, labarua o Kimitan, yu mas istap tasol long hap. Sepos yu laik go long narapela hap o ailan tokorait pas long bos bilong dispela hap. Long waniem long olgeta hap long ailan na tu bikples igat ol Siapan istap. Taim yu kamap pinis long dispela hap, yu mas kisim pas igo long bos o komanda long dispela. Taim em ritim pinis na tok yes long yu, orait yu igen igo insait long ples. Ol soldia imas lukim mak bilong Kembetai o Lematai istap long dispela.

Ol Siapan iputim long bilong ol yet long taim bilong woa na ol askim olgeta pepol long ol imas behainim. Long sampela taim ol spais bilong ol Allies ihait ikam na ilaik luk stil long ol Siapan, tasol ol Siapan ol isave lukim ol na holim pasim ol putim ol long karabus o kilim ol idai. Long taim bilong woa ol Siapan ilukautim ol man gutpela tru. Ol iputim lo bilong ol tu na pepol inonap tru long wokabaut fri.

Sampela ol man bilong ples igo kamap olsem ol soldia na igo long Kimitan. Long Kimitan, Huweho givim tes long ol. Long tes ol lainim wei bilong kaunt na sut long raipol. Ol kisim wapela kat-boad na drauim piksa bilong man na sanapim sampela longwe na o tokim ol long sut stret long het bilong dispela piksa. Sepos man sutim stret long het bilong dispela piksa em kamap olsem soldia o polisman.

Wanpela man long ples bilong ples bilong mi ikamap olsem polisman. Nem bilong em Abraham Kapul. Em werim ful unifom tasol wanpela samting ol ino givim wepon long em. Ol isave givim wip na kopi stik long usim long paitim ol man. Mi ino save long tngting bilong ol soldia bilong Lematai na tu long Lematai na tu lon Minsebu husait ol istap long ples bilong mi. Sampela ol istap long Kalili na Wes Cos ol lukautim ol pik bilong ol soldia na ol nativ polisman ol unifom na na kap bilong ol ino wankain olsem ol arapela. Igat piksa bilong pik istap long en, wankain olsem ol man isave wok long katen igat pikas fok istap long ket. Long dispela wei ol man iken save woniem kain wok bilong ol.

Mi ting , soldia imas igat kan wantaim em. Dispela ol man ijoinim ol Lematai, Kembetai na minsebu ol tu ibin igat sem tingting olsem mi. Ol man iwok olsem ol sekuriti klostu long ol bikpela bos, ol givim kans long ol.

Sampela ol Siapans keptains ol ispeakim tok pisin na tu englis. Ol istap olsem Kasiro, bekos ol isave tok pisin na englis. Long dispela ol makim ol olsem ol bos. Kasiro imas save long olgeta kain samtin olsem, igen save na ritim tok signal,sutim down enemi balus na arapela samting mo. Woniem kain toktok em ikisim em imas kwik taim tok save long bikpela komanda. Olsem long Wes Cos ol Siapan isutim wanpela balus bilong ol Amerika na em putaun long wanpela rif long Kolamu. Sampela blak soldia ino bilong Papua Niugini istap wantaim wait soldia. Ol kisim ol dispela blak soldia na paitim ol. Ol Siapan isave tu long dispela kain wok wei ol kisim blut bilong ol na studi long em, long panim out woniem hap tru ol ikam long en. Ol isim kain masin bilong studi long en.

Long histori bilong woa, na long taim mipela lukluk long samari lis, mi panim olsem ol Siapan ikatim ol susu bilong ol meri , kukim na kaikai na tu ol mekim ol pasin nogut olsem rapim ol meri na ol arapela kain pain olsem. Tasol ol Siapan ibin istap wantaim mipela long hia ino mekim kain pasin olsem. Wanpela hevi tasol bin kamap long hia em long taim upela meri ikam bek long katen na wakabaut long nupela kokonas plentesin na tupela Siapanis ikam out ronim tupela. Wanpela meri ibin ronawe igo insait long bus tasol tupela iholim wanpela husait igat lek nogut na rapim em. Dispela em long Tondis, tasol Rulobitai, Kitia na ol arapela hap long Niu Irelan Provins dispela kain pasin olsem ino bin kamap. Ating kain pasin olsem imas kamap long arapela hap na ino long hia.

Long dispela samari lis ol divitim long seksen na kolum. Kolum wan soim amaspela rapes. narapela isoim amaspela idai na narapela soim wei ol kilim ol man na kaikai na tu narapela soim wei ol kilim ol man, olsem Pita Torot ibin idai. Em ol imas givim poison sut long em na em idai. Long las kolum l soim amaspela man ikamap olsem ol keria na tu ol soldia.

Behain long woa ol man kisim ol liklik compensation long samting ol ibin bagarap long taim bilong woa. Long 1951, Ostrelia govman igivim K500.00 igo long ol man husait ibin kamap olsem ol keria long woa. Ol arapela ino bin kisim compensation long ol bagarap na ol sufering lo ibin kisim long taim bilong. Compensation em as ting ting bilong ol Bisops ibin bung long Tokyo long ol imas paim igo long ol man husait ibin kisim bagarap long taim bilong woa. Sepos ol ino paim olsem waniem bai ol kantri na ol arapela bikpela Organisaton olsem United Nations igen oktok long Wol Pis. Sepos olstretim dispela kain compsensation orait ol kantris husait ilaik statim woa bai tingting gut pastaim long nout o penelti bilong en behain longg woa.

........ Em Tasol .......




This page was last updated on 1 June 2004.
Visit the Australia-Japan Research Project XXXAbout the project and using the website Print version of this page Visit Art Direction Visit the Toyota Foundation Academic entry guided tour Schools entry guided tour General entry guided tour Contact the project Visit related sites Study original historical documents Refer to academic articles on key topics Read interviews with those who were there Read papers presented at our international symposium See maps of the region and campaigns Meet individuals and hear their stories Find answers to common questions about the war in New Guinea Learn about the major campaigns in the war Browse photographs and artworks Explore key aspects of the war through contributed theme pages